Centro de Documentación Mapuche Documentation Center
  Portada | Nosotros | Enlaces |   translate
 

Secciones

Noticias
Antecedentes
Comunidades
Campañas
Indoamérica
Cultura
Libros Ñuke Mapu
Documentos de Trabajo
Sobre
Opinión
Biblioteca


Archivos

Archivo 1997-2009

2013-10-02 | Campañas | Mapuche

Kom che ñi kimael

Comunidad de Historia Mapuche ante el Fondo de Investigación Avanzada en Áreas Prioritarias (FONDAP)

Fey ñi zewmagen ti Centro Interdisciplinario de Estudios Interculturales e Indígenas kujiñmanielu Fondo de Investigación Avanzada en Áreas Prioritarias (FONDAP) de la Comisión Nacional de Investigación Científica y Tecnológica (CONICYT) gelu Chile mapu mew, ti pu che wirintukuyelu ñi üy zoy naüqtu feypiyiñ:




1. Rüf rakizuamaleyiñmew tüfa chi zugu chew ñi füxa kujiñmagen ti inarumen zugu “pu indígenagealu” fey wewlu Pontificia Universidad Católica de Chile epe afchi 2012 xipantu mew, ka ragiñmakonkülelu ti Universidad Diego Portales ka ti Universidad Academia de Humanismo Cristiano, fey ti Fondo Nacional de Investigación en Áreas Prioritarias (FONDAP) fey tüfa chi rag xipayey Comisión Nacional de Investigación Científica y Tecnológica (CONICYT) mew. Fey tüfa chi kom che ñi rag wülgey fey ñi zewmayegeam ka wixampüramgeam kiñe Centro de Investigación de Excelencia pigelu chew ñi pepikayegeam ka ñi wepümyegeam zoy kümeke kimün ka azümelgeam ti pu weke che inarumen zugu mew konkelu.

2. Fey tüfa chi zugu mew, ti chileno Estado eluyefiy ti pu wenutu üytuyeel chi pu Universidad meli waragka hogül peso, fey ta rume fenxen rag gey ñi konal ti chi inarumegeal pu mapuchekeche mogeleyelu petu fey tüfa chi Chile pigechi mapu mew. Iñchiñ ta müley iñ rüf rakizuamal chemu ka chumgechi ñi kejuntukuafel fey tüfa chi Centro, fey ñi ka kunutuafel fantepu amuleyechi wezake xokituwün zugu rag güneluwün mew, az mogen zugu mew, fey chi pu mapuchegeyelu egün ka fey ti chi Estado egün, kom ti pu chilenu, pu füxake kimeltuwe ruka unifersiza pigelu ka chew ñi inarumegepemum pu fijke xipa mapuchekeche (indígena pikeyeel), ka fey chumgechi ñi güneael fey ñi amulerpual ka newentuyerpual pu mapuche ñi kimün.

3. Zew kimnieyiñ fey ti inarumen zugu chumgechi ñi kejuntukuken ka chumgechi ñi newenpeken kake xipa kimün kutu küme amulniegen mew, fey ñi kaxütuafel wezake rakizuam pu mapuche ñi kayñentukunuafiel, kam ñi üjamafiel, kam ñi kuñijtun mew amulafiel kam re mogeltuam mew nieafiel pu che. Welu ka kimnieyiñ fey tüfa chi zugu ñi kakunuwafel rüf koneltunole pu mapuchekeche fey ti chi pu nieyelu zugu ragi ñi pu che mew, ka kom feychi pu che nieyelu pepiluwün fijke xipa azümeluwün mew ka igkañpeyekelu ñi pu az mapu che, amulyekelu kimün, newenmayekelu ka xemümtukunieyerpukelu pu mapuche ñi az mogen zugu. Fantepu ta weke rakizuam wefyey waj püle fey zew feypiyeygün fey ti kimün re unifersiza mew müten ñi wefkenun ka pepikagekey fij püle, chew ñi xawüken ta xokiñke che welukentu kejuwün mew ka femgechi wepümgekey ta kimün. Fey feyentunonmew famgechike kimün kom ti pu che wixampüramyenielu fey tüfa chi zugu pewfaluwüy ñi rüf azümnofiel ka ayinufiel fey chi zoy kümeke weke rakizuam fey ñi zoy küme amuafel kom feyta chi zugu. Ka femgechi ta pewfaluwüy ñi rüf küme amulewenun feyta tüfa chi chileno pu unifersiza ka fey ñi zew müñchünawün egün.

4. Ka rakizuameleyiñ mew chumgechi ñi elukütegen fenxen rag fey ta iñ inazayageael iñ pu mapuchekeche gen mogelewelu fey tüfa chi Chile mapu ka ñi eluyegel rumel feleyekechi pu che fey chi kuzaw mew, epe kom fey egün kontuyekelafiy mapucheke zugu, ka rüf zuammakelafiygün ta iñ zugu, ta iñ mogen ka kimüñmayelafiygün ñi fijke az mogen ti pu fijke mapucheke xokiñke che. Müley ta iñ pu kintual fey tüfa chi Chile mapu mew inarumegen mapucheke zugu müte geyekelay, ka femgechi ti pu ka xipa mojfeñke che inazayakeyelu feychi zugu tunten gelaygün. Feymew ta afmangey chumgechi ñi ayüzuamfel fijke unifersiza peyelu egün tunten rag ñi amulgeael fey tüfa chi zugu mew. Ka femgechi afmangey chumgechi fey chi CONI CYT wülküten ta rag fenxen pu unifersiza rüf küme yempüramyekenolu feyta chi xipa zugu rume, ka wirintukuyekenolu ka abüñma yeniepenolu famgechi küzaw. Fey mew tüfa chi zugu ta pegelnierpuy chumgechi ta iñ üpülentuniegerpun ta iñ pu mapucheke mojfüñchegen ka chumgechi ta ñi wew ragkawküleken fey chi pu wigka küzawyekelu mapucheke zugu mew, wünenkawküleyekelu fey ñi zoy kimün, kisutu piwkeygün. Kom feyta chi pu che re nentu kimünkeawkey ragi pu mapuchekeche mew, ka femgechi reyentukuyeawkefiygün kiñelketu pu mapuche fey ñi kejuatew fijke mapu mew müleyechi pu peñi ka pu lamgen apo günenkan mew.

5. Chumgechi iñ feypilerpun, kom fey tüfa chi zugu chew ñi az amulkunugen küme xokilafiyiñ, re fey chi pu rume amulniekelu müten zugu mew ka wentekonpukay, gelay weke rüpütulün zugu, ka fey ñi norümtugetual fey chi fijke güneluwün zugu kejuntukuafulu kom ti pu mapuchekechegeyelu mew. Rakintukuñmagelay fijke günen zew azkonküleyepalu faw chi az mapu mew, fey chi Convenio 169 xipalu Organización Internacional de Trabajo mew ka fey ti chi Declaración de los Derechos de los Pueblos Indígenas fey xipalu Organización de las Naciones Unidas ONU pigekelu mew; mür fey ti pu günen zew ta wülgey ñi fanepayal ta Gülu Mapu mew we wüla. Fey tüfa chi mageltukun ta amulnierpuy kiñe wünelkawün zugu, ka femgechi zew kuyfi apo günen wigka zugu zew rakizuamakeel kake pu rakizuampelu mew ka kakeñpüle mew, ka femgechi fey ti pu mapucheke che wixampüramnieyelu ñi igkañpewün; fey mew ta pewfaluwüy hotukawün zugu, kiñeke xipan mojfeñke che ñi zoy fanentuwün kom feyc hi zugu ka yompu amulniegerpuy chew ñi küzawtugeyepüm ta kimün.

6. Fey mew ta iñchiñ peyün fey tüfa chi zugu ñi weza amulniegen, chumgechi rakizuamgepejefule rume, güneluwün zugu mew, nor rakizuamün mew, rakizuamün mew,welu ta rumel üpülentiniegrpukey ta fijke xokiñkeche konyekelu, inarumeyekeyelu fey tüfa chi zugu ka fey ti pu mapuchekeche koneltuyekefulu ta zugu mew. Müley ta iñ kimelal ta zew kuyfi iñ pepikayekeel fijke xipa küzaw, zew eja konyepachi waragka ayja pataka xipantu ta amulyegeyey fijke inaramtun, ka wülyegey chumgechi ñi ayüfel kisu ñi mogen ta pu mapuchekeche, chumgechi ñi küme xokituwafel pu wigka ñi günewpeel ka ti pu fijke xipa mapucheke che, faw chi mapu mew, ka kake xipa mapu mew, ka femgechi kompüle mapu mew. Müleyey fenxenke rakizuam, küzaw, füxake küzaw, chew ñi kejuntukuyemum kimkeche, fijke xokiñche, inarumeyepelu zugu ka Mapuche küpanyegelu, Aymara küpanyegelu, Kechua küpanyegelu, Rapa Nui küpanyegelu, Kaweskar küpanyegelu, Yaqan küpanyegelu, Likan Antay küpanyegelu, zew pepikawküleyechi pu che.

7. Fey mew iñchiñ ta xüpünentuyemekefiyiñ kom feychi zugu chew ñi petu amulniegeyen günenkan, ka xipayelu feychi kuyfike wezake wigka rakizuam mew chew ñi üjamkagepemum ta kom pu che liüqgenoyelu, ka chew ñi fanentuñmageken ñi zugu re chi pu kake xipa mojfüñchegelu, kake mapu küpayelu, fey egün ta pu mapuche petu pepikawkülelay pikey ñi rakizuam egün, pu mapuche ta kimalay, topakelay pikeygün. Welu ayikeygün ti pu mapuche ñi mabükayafiel kiñe “chemkün che” reke, ñi rumel kejuntukuatew kisu ñi küzaw mew. Kom feyta chi zugu rumel üpülentuniefiy ta kom pu mapuchekeche, ka ti pu lof, pu rewekeche, fey chi küzaw ta “inarumen” pigelu ka fey kom zew kom pepikaleyekey fey ñi ñizolküleam ti pu chaf xipa küpanchegeyelu. Welu ka femgechi ta pukintunieyefiyiñ pu ka xipa mojfüñ che fey ñi ayikenun famgechi zugu, fey müleyey faw Gülu Mapu, ka kake mapu mew fey egün ayikelay fey chi apo günenka zugu ñi amulgeken ragi pu mapuchekeche. Fey mew ta iñchiñ rüf maneluwkülefuyiñ ñi pepikageael kümeke zugu, fey ñi kümeke amuyeal kom fey chi inarumen zugu chew ñi amunuael ti günenkan, kimün zugu mew, femgechi xokintunieyiñ ta zugu.

8. Fey mew zuguñpiepefiyiñ ti Estado ka kom ñi pu xokiñ wemümpelu güneluwün fey chi inarumen zugu mew, fey mew konküley ti Consejo de Rectores ka ti CONICYT, fey ñi wülam feychi kom iñchiñ ta iñ rag welu chew ñi xafkazikonam kom iñ pu mapuchekeche gen inaniegejefule jemay ti fantepulepachi güneluwün, zew aztukukunupael ka wirintukukunuel ti chileno Estado. Fey müley ti Convenio 169 OIT ñi zewmael ka feyti chi Declaración de los Derechos de los Pueblos Indígenas fey xipalu Organización de las Naciones Unidas ONU pigekelu mew, fey jemay feypiley: wünelu mew ñi ramtuael kom ti pu mapuchekechegeyelu, fey fantepu zew jumumagey, mügeltugelay. Kom feyta chi zugu ta ragiñkonkülelay fey ta iñ ragiñtukugeafel kisu egün mew, kam feyti chi “discrimnación positiva” pikefilu egün, fey may ta müley ñi femgeael mülechi güneluwün mew ñi zew azkülen ka iñ zew wewnieyel fantepu. Kom feyta chi zugu müley ñi yamgeael müley iñ rumekamekeñmagenoael.

9. Ka feychi zugu mew, newentumekeyiñ ñi müleal maneluwün zugu ka kom küme pegelniegeael fey chumgechi ñi amuael feyta chi zugu, chum kunugeael ti güneluwün inarumen zugu mew, ka chumgechi ñi zujigeael ti pu küzawtuyaealu fey ta chi zugu mew, fey ñi rüf nieael kimün, ka ñi konküleyael pu mapuchekeche kom feyta chi zugu mew, re ñi kazil kejuntukuyawnuael müten, feychi küzaw chew azkakakunumekeel pu wigka, liüq küpanke che. Kom feyta chi zugu ayiyiñ ñi rüf feleael, fey ñi küme xokituniewael ka ñi zoy iñ kimuwam ka ñi küme felerpueael ti pu mapuchekeche geyelu; ka fey müley ñi günezuamgeael zew kam amuleyelu feychi weke rakizuam chew ñi fanekonpuael kisu ñi rakizuam ta pu mapuchekecheyegelu, waj püle zew petu amuyey feychike rakizuam müley müten ñi azkonal fachi mapu püle ka fey.

10. Kom feychi zugu iñ wirintukumum, CONI CYT müley ñi zuguael, wiñol zugutual chumgelu ñi femgechi azkunun ta zugu, ka ñi jowal kom xokiñka zugu ñi pepikayel ti pu mapuchekeche ka fey ti chi pu mapuchekechegeyenolu fey ñi küme azkunugetuam feychi zugu. Kom zugu pu mapuchekechegeyealu müley wünelu mew ñi ramtunakümgeael egün, ka ñi pu xokiñkaleyel, lof mew, rewe mew, kam kake xipa xawünkülewkülejefule egün.

Ka fey kom chi zugu müley ñi pepikageael epuñpületu mew, kiñeke ligar tuwüngechi che müten ñi ñizolküleael zugu mew ka kom günenieael ka günekaniael zugu, fey puwüy ñi afal, müley ñi azelkageael chumgechi iñ güxamkayal, eluzuguwal, pepikazuguael, fey kom xipayealu chem zugu mew ñi felen fantepu ti pu mapuchekeche mew, chem zugu ñi rüf ayiniel, zuamniel ta iñ pu mapuchekechegen. Rüf ta ayiniele feyta chi pu che ñi kejuntukuael ñi zoy kimuwam ta che ka ñi zoy küme felerpuael ta pu mapuchekechegeyelu, zuamnieyiñ iñ zoy küme elal ta zugu, re ti pu üytunke wigka ñi rumel fanelerpual müten ta azniegerpuwelayay famgechi zugu, ka ñi rumel ñizolkülenurpuael kake xipa mojfüñche chumgechi ñi femkunurpuetew ñi küpan, ka fey ti chi xokiñ chew ñi rumel küzawtuken egün, fey kisu egün müten ñi küme feleal, wew ragkawküleal pu mapuchekeche ñi üy mew, fey ñi übmehkawmekenuael rumel chaf ti pu unifersiza egün. Kom feyta chi fenxenke rag ñi elugeyel ti pu rumel nünierpukeyelu rag jowtukunieygün fey iñ chemkün che xokinietew mew, fey kisu egün ñi gam chumafiel ta pu mapucheechegeyelu, welu famentugeyelay kuyfike wezake rakizuam, ka kuyfike wezake az küzaw chew ñi wünenkawmekepel egün, ka kom feychi az zugu rumel am püchi kejuntukukelay rume ta iñ pu mapuchekechegen mew.

Wallmapu, Walüng, 26 de Febrero 2013


Enrique Antileo Baeza antropólogo. Magíster en Estudios Latinoamericanos. Comunidad de Historia Mapuche
Susana Huenul Colicoy Magíster en Antropología Social. Comunidad de Historia Mapuche
Héctor Nahuelpán Moreno Doctor en Antropología. Comunidad de Historia Mapuche
Luis Cárcamo-Huechante Doctor en Literatura Latinoamericana. Comunidad de Historia Mapuche
Andrés Cuyul Soto Magíster en Salud Pública y Doctorando en Salud Colectiva. Comunidad de Historia Mapuche
Margarita Calfio Montalva Magíster Género y Cultura. Comunidad de Historia Mapuche
Maribel Mora Curriao Doctora en Estudios Americanos. Comunidad de Historia Mapuche
Herson Huinca Piutrin historiador.Magíster en Ciencias Sociales. Comunidad de Historia Mapuche
Pablo Mariman Quemenado Magíster en Historia. Comunidad de Historia Mapuche
José Quidel Lincoleo Magíster en Antropología Social. Comunidad de Historia Mapuche
Jimena Pichinao Huenchuleo Magíster en Antropología Social. Comunidad de Historia Mapuche
Jaime Luis Huenún Villa poeta. Premio Pablo Neruda de Poesía 2003.
Marcelo Mila dirigente de Comunidad Millalof de Victoria
Gustavo Quilaqueo Bustos profesor y dirigente social mapuche
Fernando Pairican Magíster (c) en Historia de América. Universidad de Santiago de Chile.
Sergio Caniuqueo Huircapan Magíster Estudios Latinoamericanos. Comunidad de Historia Mapuche
Karla Palma Millanao periodista. Doctorante Comunicaciones y Medios. Universidad de Illinois.
Tatiana Painemal Tropa Asistente Social. Licenciada en Trabajo Social. estudiante de Magíster en Educación con Mención en Gestión Escolar.
René Eduardo Rapimán-Marín artista visual
Natalia Molina Huenuqueo Licenciada en Antropología Universidad Academia de Humanismo Cristiano
Bernardo Colipán F. poeta. profesor de Historia y Geografía. estudiante de Maestría en Estudios Latinoamericanos. UNAM.
Jessica Pamela Sandoval Garcés profesora de Historia. Magister en Política y Gobierno
Clorinda Cuminao Rojo antropóloga. Magister en Ciencias Sociales. Doctorante en Antropología Social. Universidad Iberoamericana. México. DF
Jose Millalen Paillal. profesor de Historia. Concejal de la comuna de Galvarino
Isabel Cañet Caniulen contador público y auditor. Magister (c) en Sistemas de Gestión Integral de la Calidad. Universidad de la Frontera. Temuco.
Ana Millaquen Cañolaf planificadora social. integrante directiva Partido Mapuche Wallmapuwen
Pablo Millalen Lepin trabajador social. (e) Mg. Gerencia y Políticas Públicas. USACH
Jakelin Curaqueo Mariano Magíster en Educación Mención Currículum y Comunidad Educativa
Francisco Javier Nahuelpi Alvarez trabajador social. Licenciado en Trabajo Social. (e) Magister en Antropología. UAHC
Sergio Millamán Manríquez egresado de Derecho Universidad de Valparaíso. miembro colectivo informativo Mapuexpress.net
Alihuen Antileo Navarrete asesor jurídico. Director CEDES Centro de Estudios de Defensa y Seguridad Universidad ARCIS
Felipe Curin egresado Sociología.
Jorge Calbucura Licenciado en Historia y Doctor en Sociología. Professor Departamento de Servicio Social. Mid Sweden University. Östersund. Suecia.
Jhoan Simona Mayo González Licenciada en Lengua y Literatura Hispánica de la Universidad de Chile.
Héctor Mariano Mariano profesor de Lengua Mapuche. Equipo Kom kim mapudunguaiñ waria mew
Karen Wenvl Gallegos Cantante. cuentacuentos y recopiladora Mapuche
Betzabeth Lefiman Cheuque ingeniera ambiental
Daniela Millaleo cantautora. profesora de Historia y Ciencias Sociales
Carlos Felipe Lincopi Bruch estudiante de Derecho UAH. militante de Corriente Praxis
Marjorie Huaiqui Hernández profesora.
Carola Andrea Pinchulef Calfucura periodista. Máster (c) en Género y Desarrollo
Graciela Cabral Q. profesora de Educación Básica. mención Intercultural
Carolina Valeria Carillanca Carillanca profesora de Historia y Geografía
Felipe Domingo Curivil Bravo investigador. profesor de Historia y Ciencias Sociales
Elisa Loncon Antileo Magíster en Lingüística.
Mónica Ovando Lonconao profesora de Educación Musical
Paulo Huirimilla poeta y profesor de Castellano
José Velásquez Arce Profesor de Música. Máster en Musicología Y educación musical. Universidad Autónoma de Barcelona
Claudio Andrés Melillán Melillán Licenciado en Antropología - Egresado de la Universidad Católica de Temuco
Tomás Catepillán Tessi estudiante del Doctorado en Historia de El Colegio de México.
Eliseo Cañulef Martínez escritor e investigador. miembro fundador del Instituto de Cultura Ciencia y Tecnología Mapuche Williche
Margarita del Pilar Ortiz Caripán periodista. Licenciada en Estética. Maestra en Estudios Latinoamericanos (c) UNAM
Rodrigo Levil Chicahual sociólogo. Comunidad de Historia Mapuche
Sara Carrasco Chicahual profesora; Magister en Educacion U. Chile. Lof Gabriel Chicahual
Eva Barriga U. periodista. Licenciada en Comunicación Social.
Alvaro Marcelo Flores Quintupi diseñador industrial
Jorge Aillapan abogado
Cecilia Yaupe Antivil Educadora de Párvulos y profesora de Educación Básica
Diego Huenchuleo Antimil Profesor de Estado y (C) Magíster en Educación.
Loreto Virginia Millalén Iturriaga artista visual. Asociación de Mujeres Indígena Ad llallin. Taller de Arte Textil Mapuche Ad llallin
Francisco Caquilpan Lincuante presidente. Corporación de Desarrollo y Comunicaciones Mapuche Xeg Xeg
Erwin Quintupill Poeta Ñimikafe. profesor de Biología y Química. Profesor de Educación Básica. Licenciado en Educación

Por Redacción | Fuente: Centro de Documentación Mapuche, Ñuke Mapu

 Campañas

2025-02-02

Publicación sobre la cultura, sociedad y política de los pueblos originarios.

El periódico Pukara

El Periódico Pukara quiere ser un baluarte en el lucha de ideas, en el combate de principios, en la guerra conceptual, de análisis, de información e investigación que libran los pueblos indígenas contra el ocupante colonialista. El periódico Pukara es una publicación mensual sobre la cultura, sociedad y política de los pueblos originarios. Periodico Pukara
Lea más...

2026-06-15

Ñuke Mapu

Facebook Centro de Documentación Mapuche Ñuke Mapu

En nuestro Facebook Centro de Documentación Mapuche, Ñuke Mapu puede encontrar toda la actualidad noticiosa, artículos, videos, fotos, actividad, enlaces y el más completo archivo de noticias. Facebook Centro de Documentación Mapuche, Ñuke Mapu:
Lea más...

La Realidad Mapuche en Youtube


Benetton y los mapuche


¿Qué es la Declaración sobre los Derechos de los Pueblos Indígenas?


Aprenda Mapunzugun, el idioma Mapuche, via Internet: comprenda el contexto sociocultural- linguístico e interétnico del Pueblo Mapuche.